Zaburzenia osobowości – temat obecnie niezwykle chodliwy. Dużo słyszy się o nim w mediach społecznościowych i popkulturze. Szczególnie lubiany przez reżyserów filmów i seriali, niestety nie zawsze dobrze oddających naturę tych przypadłości. Aby nie powielać często szkodliwych mitów na temat nich i ludzi na nie cierpiących, zastanówmy się czym tak naprawdę są zaburzenia osobowości?
Zaburzenia osobowości - co to jest?
Są to zaburzenia charakteryzujące się problemami z funkcjonowaniem obrazu i poczucia siebie oraz dysfunkcyjnymi wzorami relacji międzyludzkich, trwającymi przez okres minimum dwóch lat. Powodują one negatywne samopoczucie i utrudniają codzienne funkcjonowanie pacjentów. Zacznijmy jednak od początku. Czym jest osobowość?
Czym jest osobowość?
Przychodząc na świat, rodzice wyposażyli nas w “wyprawkę” zwaną kodem genetycznym. Mamy zapisane w nim różne predyspozycje, które dostajemy w spadku od naszych życiodawców. W czasie rozwoju pewne z nich mogą zostać aktywowane i ujawniać się w postaci cech, inne z nich, przez brak odpowiednich warunków nigdy nie dojdą do głosu.
Po narodzinach przychodzi czas na wpływ działań środowiskowych. Rodzina, poprzez styl wychowawczy oraz prezentowanie pewnych wzorców swojego działania uczy konkretnych typów zachowań, a następnie wzmacnia (często nieświadomie) te najbardziej przystosowawcze. Taka sama zasada dotyczy szkoły, znajomych czy pracy.
To co nabywamy w trakcie życia, czyli: zbiór cech, dyspozycji, sposobów postrzegania siebie i innych ludzi oraz sposób odbioru, interpretacji i reakcji na wydarzenia tworzy strukturę zwaną osobowością.
Nie ma jednej teorii informującej do jakiego konkretnie czasu kształtuje się ta struktura. Niektóre utrzymują, że dzieje się to tylko do końca pewnych okresów w życiu, inne za to uznają za prawdziwe modyfikowalność tej struktury przez cały czas.
Zaburzenie osobowości - geneza
Na podstawie tego, co przynosimy na świat, w swoich niciach DNA oraz ich interakcji z bardziej lub mniej sprzyjającymi warunkami, tworzą się pewne wzory (schematy) zachowań. Są one często wzmacniane poprzez pochwały danych działań przez autorytety i opiekunów. Zaniedbania czy braki w zaspokajaniu fizycznych i emocjonalnych potrzeb człowieka mogą skutkować uczeniem się reakcji nieadaptacyjnych, np. dziecko będąc chwalone za bezwzględne posłuszeństwo rodzicom może w przyszłości wytworzyć mechanizm bezwzględnego posłuszeństwa innym ludziom.
Nie wszystkie schematy z czasem trwania rozwoju stają się adekwatną formą reakcji w życiu codziennym. Nieadaptacyjne przekonania o sobie i innych oraz nieprawidłowe wzorce relacji interpersonalnych doprowadzają do cierpienia, osamotnienia, złości czy frustracji. Zniekształcają one również nasz sposób odbioru informacji i postrzegania świata. Same objawy mogą pojawić się już w okresie dojrzewania lecz diagnoza odbywa się zazwyczaj w czasie dorosłości.
Zaburzenia osobowości - schematy
W zaburzeniach osobowości te nieadaptacyjne schematy aktywne są przez całe życie w postaci stałych cech i zachowań jednostki. To powoduje, że negatywne wzorce stają się sztywniejsze i trudniejsze do zmiany niż w innej formie zaburzeń natury psychicznej. Dominują głównie mechanizmy utrudniające funkcjonowanie osoby.
Sam mechanizm odbioru informacji w zaburzeniach często działa w następujący sposób. Doświadczenia powodują powstawanie automatycznych myśli o często negatywnej treści. Myśli te bazują na naszych przekonaniach związanych z postrzeganiem siebie i świata, które w przypadku zaburzeń osobowości przybierają nieadaptacyjną formę. Konkretne myśli wpływają na nasz odbiór danej sytuacji oraz towarzyszące jej emocje. W konsekwencji cały ten proces definiuje, jaka będzie reakcja na początkowe wydarzenie.
Zaburzenia osobowości - objawy
Każda z “etykietek” znanych nam zaburzeń ma swoje specyficzne dla charakterystyki przypadłości i cechy. Jest kilka wspólnych czynników występujących u większości cierpiących na nie osób:
- Trwałe negatywne wzorce i schematy zachowań utrzymujące się przez dłuższy czas (około 2 lata). Zwykle zaczynające się już w wieku młodzieńczym lub późnym dzieciństwie;
- Zaburzony obraz siebie i otoczenia – postrzeganie “ja” i innych sztywnymi kategoriami np. jako ludzi mniej wartych, głupich, niekompetentnych;
- Zaburzenie jest widoczne w elementach ekspresji, reagowania emocjonalnego i w mało przystosowawczych do środowiska zachowaniach. Nie mogą one być charakterystyczne dla danego etapu rozwojowego np. chwiejność emocjonalna związana wiekiem nastoletnim nie koniecznie będzie objawem zaburzenia;
- Negatywne automatyczne myśli na temat swój i innych oraz antyspołeczne przekonania, często zniekształcone w różny sposób np. katastrofizacją czy myśleniem czarno-białym (coś jest albo dobre albo złe i nic po środku);
- Przewaga emocji negatywnych – częste złe samopoczucie, pesymizm, katastrofizacja, poczucie niezrozumienia; poczucie niedostosowania swoich zachowań, norm, sposobów budowania relacji do otaczającego świata, problemy z współpracą czy uwagą.
- Zachwiane wzorce relacji interpersonalnych.
Zaburzenia osobowości - stara diagnoza
Od 1 stycznia 2022 r. nastąpiły istotne zmiany w diagnozie zaburzeń osobowości. Ówcześnie stosowano konkretne typy określające rodzaj zaburzenia włącznie z jego objawami. Na tej podstawie wyróżniano 10 typów zaburzeń osobowości (Paranoiczne, Schizoidalne, Schizotypowe, Antyspołeczne, Z pogranicza/borderline, Histrioniczne, Narcystyczne, Unikające (lękowe), Zależne, Obsesyjno-kompulsyjne). Taka klasyfikacja była jednak niewystarczająca do opisu zaburzeń gdyż wiele objawów przenikało się ze sobą, utrudniając postawienie poprawnej diagnozy. Co więcej, u jednego człowieka może wystąpić więcej niż jedno zaburzenie, a każde z nich objawiać może się na wiele sposobów.
Zaburzenia osobowości - nowa diagnoza
Obecnie dzięki najnowszej klasyfikacji zniesione zostały poszczególne typy. Diagnozowana będzie za to ciężkość zaburzeń, czyli to jak mocno objawiają się i jak bardzo utrudniają osobie badanej funkcjonowanie codzienne.
Diagnoza obejmuje stopień nasilenia objawów:
• lekkie
• umiarkowane
• ciężkie
Po określeniu ciężkości, można wyróżnić poszczególne rodzaje symptomów charakterystycznych związanych z problemami odczuwanymi przez klienta.
Wyjątek stanowi jedynie zaburzenie typu borderline, które jest na tyle użyteczne i specyficzne pojęciowo, że można stosować jego wskazanie w diagnozie wraz z określeniem symptomów i ciężkości.
Obecnie trwa okres przejściowy pomiędzy już nieaktualną klasyfikacją ICD-10 a niedawno wprowadzoną ICD-11. Skrót ICD oznacza międzynarodową klasyfikację medyczną, opracowaną przez WHO. Jej nowe wydanie zaczęło obowiązywać na całym świecie od 1 stycznia 2022 r. W czasie wyżej wspomnianego okresu przejściowego, mogą dalej pojawiać się opisy zaburzeń uwzględniające konkretne typy zaburzeń.
Leczenie zaburzeń osobowości
Z pomocą terapeuty osoba posiadająca negatywne wzorce osobowościowe jest w stanie nauczyć się ich bardziej adaptacyjnych wersji. Wspólnie z osobą prowadzącą terapię pacjenci uczą się jak obejść pewne zniekształcenia, utrzymywać i wchodzić w zdrowe relacje oraz zmienić zniekształcony obraz samego siebie. Czasami w związku
z poszczególnymi rodzajami objawów zalecana może zostać konsultacja psychiatryczna w celu usprawnienia procesu.
Czy jest możliwość pełnego wyprowadzenia z zaburzeń? Wszystko zależy od indywidualnego rodzaju objawów, ich ciężkości, a także motywacji i predyspozycji pacjenta. Jednak regularna praca terapeutyczna potrafi bardzo ułatwić życie i pomóc w odnalezieniu siebie i naprawienia nieadaptacyjnych schematów.
Bibliografia
„Zaburzenia osobowości w paradygmacie poznawczym”, L. Cierpiałkowska , E. Soroko, w: E. Dobosz (red.), Zaburzenia osobowości (wyd. pierwsze, s. 35 – 56), 2017, Wydawnictwo Naukowe UAM.
„Zaburzenia osobowości ICD-11, J.Bętkowski, 2021, Ośrodek Leczenia Zaburzeń Osobowości i Nerwic.