"Ponad DSM. Ku alternatywnej, opartej na procesach diagnozie i terapii zaburzeń psychicznych" - recenzja książki
“Zmiana paradygmatu to doniosłe zadanie, niemniej wydaje się, że nadszedł na nią czas” (Hayes, Hofman, 2022, s. 64).
Psychoterapia oparta na procesach…
„Obyś żył w ciekawych czasach”. Choć to chińskie przysłowie raczej ma funkcję przekleństwa to umysły ciekawe zmian na pewno na takie przekleństwo się ucieszą. Ucieszyłam się też ja trzymając w rękach kolejną książkę zwiastującą zmianę paradygmatu naukowego w dziedzinie psychoterapii. Choć książka raczej przypadnie do gustu specjalistom od zdrowia psychicznego – to, jak sądzę, zaciekawić może też życzliwych dziedzinie obserwatorów. Ale zacznijmy od początku. Czym jest paradygmat i dlaczego jego zmiana jest zwiastunem przemian na modłę rewolucji?
Paradygmat naukowy
Paradygmat naukowy to ogólna perspektywa, ramy teoretyczne i zbiór przyjętych metod badawczych, które kształtują sposób, w jaki naukowcy rozumieją i badają świat. Thomas Kuhn, amerykański filozof nauki, wprowadził pojęcie paradygmatu naukowego w swojej książce „Struktura rewolucji naukowych”.
Kuhn zauważył, że rozwój nauki nie zachodzi w sposób ciągły, ale przebiega poprzez okresy stabilności, zwane „normalną nauką”, a następnie nagłe rewolucje naukowe. W okresie normalnej nauki, naukowcy pracują w ramach ustalonych paradygmatów, które definiują ich badania i interpretacje wyników.
Weryfikowalność teorii a rewolucja naukowa
Ważnym elementem paradygmatu naukowego Kuhna jest pojęcie weryfikowalności teorii. Według niego, teorie naukowe są weryfikowalne w ramach danego paradygmatu, co oznacza, że badania są prowadzone zgodnie z przyjętymi regułami i metodami. Jednakże, w momencie, gdy pojawiają się niejasności czy anomalie, mogące nie być wyjaśnione przez obecny paradygmat, może nastąpić kryzys. Kuhn sugeruje, że to właśnie kryzysy prowadzą do rewolucji naukowych, w trakcie których następuje zmiana paradygmatu.
Paradygmat naukowy w psychoterapii
Dokładne określenie paradygmatu naukowego w dziedzinie psychoterapii jest zadaniem niewątpliwie bardzo kłopotliwym. Panuje zgoda co do jednej rzeczy – że w ciągu ostatnich dziesięcioleci dominującym paradygmatem w tej działce był model medyczny. To on stał się ramą kształtującą poszukiwania tego, co się sprawdza w psychoterapii. To na gruncie tego modelu rozwinęły się i zyskały swoje “pozycje” podręczniki diagnostyczne takie jak DSM (Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych; American Psychiatric Association, 2013) oraz ICD (Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych; World Health Organisation, 2018).
Klasyfikacje zaburzeń psychicznych
W ramach programów pomocy psychologicznej i psychiatrycznej szkolono kolejne pokolenia studentów w tym, by przyjmować topograficzne podejście do cierpienia człowieka bazujące na wspomnianym wcześniej modelu medycznym. W myśl tego modelu rzetelna diagnoza opierała się na zespole objawów, które miała wskazywać na istniejącą – ale ukrytą dla oka zewnętrznego obserwatora – przyczynę (chorobę lub zaburzenie). Leczeniem na tę przyczynę stać się miał określony protokół działania psychoterapeutycznego – rzetelnie przebadany i gwarantujący poprawę. Tylko że… wskazanie skutecznych mechanizmów postępowania w przypadku psychoterapii przeciąga się niemal w nieskończoność, konkretne protokoły są bowiem nakierowane na określone objawy i podobjawy. Obecnie niewiele osób wierzy w to, że z dokonywanych przez badaczy ocen protokołów i list leków wyłoni się całościowa terapia oparta na dowodach naukowych. Tak oto nasza cudna działka pomocy psychologicznej i psychiatrycznej znalazła się – za sprawą istniejącego paradygmatu – w ślepej uliczce. Albo – jakby zapewne stwierdził wspomniany już Kuhn – czas na rewolucję!
Kryzys psychoterapii?
“Zmiana paradygmatu to doniosłe zadanie, niemniej wydaje się, że nadszedł na nią czas” (Hayes, Hofman, 2022, s. 64). No cóż, a nam pozostaje przyglądać się dziejącej się na naszych oczach rewolucji. Czy to nie jest zachwycające?
Nowy paradygmat w psychoterapii
Nowy kierunek paradygmatu intryguje zarówno swoją prostotą jak i złożonością. Zamiast koncentrować się na obserwacji klinicznej i na grupowaniu objawów nowe kryteria mają kłaść nacisk na obserwowalne zachowania, konstrukty poznawcze, cechy dziedziczne i podstawowe struktury neuronalne. A zatem w miejsce protokołów skupionych na konkretnym objawie czy diagnozie wchodzą tak zwane protokoły transdiagnostyczne. Jak sama nazwa wskazuje przekraczają one tradycyjne kategorie diagnostyczne i skupiają się na wspólnych mechanizmach i strategiach terapeutycznych, które mają zastosowanie w leczeniu różnych zaburzeń psychicznych.
Alternatywna, oparta na procesach diagnoza i terapia zaburzeń psychicznych
Nie sposób w tak krótkiej recenzji zawrzeć bogactwo treści i odkryć, zawartych w lekturze. Niewątpliwą – osobiście dla mnie – zaletą książki jest jej charakter zbiorowy. Autor każdego z rozdziałów przedstawia swoją perspektywę – z ciut innego miejsca, i pod odrobinę innym kątem. W lekturze wybrzmiewają więc nie tylko głosy poznawcze, behawioralne, lecz także systemowe.
Psychoterapia oparta na procesach - główne założenia paradygmatu
Wszystko jest procesem. Trwała substancja czy struktura też są procesem i w procesie. Wydają się stałe i niezmienne jedynie ze względu na nasz ograniczony punkt widzenia czy nasze wyobrażenia co do tego, co obserwujemy. Wszystko jest złożone z relacji między relacjami między relacjami…
Proces ma znaczenie podstawowe. Najistotniejsze są wzajemne zależności i interakcje. Historia zawsze ma znaczenie, nie zawsze jednak pozwala przewidzieć ten sam punkt końcowy.
Celem psychoterapii jest zmiana wzorców. To one stanowią próbkę wybranego procesu interakcji. A taka mała próbka może odzwierciedlać znacznie większe wzorce całego systemu.
Małe zmiany mogą prowadzić do efektów kaskadowych. Choć nie wszystkie małe zmiany inicjują efekty kaskadowe.
"Ponad DSM"
Wszystkie umysły, które lubią poziom meta i zrozumienie kontekstu – serdecznie zapraszam do zajrzenia do książki „Ponad DSM…”. Znajdziecie w niej więcej zasad i założeń paradygmatu opartego na procesach, aktualne badania na ten temat i ogólny – niezwykle użyteczny – kierunek myślenia o Klientach i PROCESACH terapeutycznych.
Bibliografia
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, ICD-10 (2008). Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. (https://www.csioz.gov.pl/interoperacyjnosc/klasyfikacje/).
Autor: Yuliana Shevchuk